Nghệ sĩ Bình Trang và giọng ca luyến láy trữ tình

Đối với khán gỉa yêu cổ nhạc, cải lương tại Hoa Kỳ, nghệ sĩ Bình Trang là một cái tên không mấy xa lạ và được rất nhiều khán giả yêu mến, bởi giọng ca trong trẻo, với hơi ca khỏe khoắn, giọng kim cao vút, nghệ thuật luyến láy trữ tình rất riêng, dù không còn ở tuổi thanh xuân của nghề, nhưng chị vẫn giữ được sức hút của mình qua từng vai diễn.

                                  Nghệ sĩ Bình Trang trong tạo hình một vở cải lương xã hội

Bước đầu đến với nghệ thuật cải lương
Hoài niệm về quá khứ, nhớ lại chặng đường nghệ thuật đã qua và cơ duyên đưa chị đến với cải lương, nghệ sĩ Bình Trang không khỏi bồi hồi. Bởi trong trái tim chị, điệu vọng cổ buồn tênh và nghệ thuật cải lương thực sự là tiếng lòng của chị. Tất cả đã trở thành máu thịt, là hơi thở mà chị đã trót yêu từ thuở nhỏ.
Tên thật của chị là Đoàn Hồng Lê. Chị bắt đầu làm quen với câu ca vọng cổ khi mới được 7 tuổi. Khi đó chị có 2 người chị họ, là con gái của người cô thứ Tư, là chị Ngọc Mai và Ngọc Xuân, 2 chị này chỉ đi ca tài tử thôi, chứ không tham gia đoàn hát. Còn cô hai của chị có người con trai chuyên về đàn kìm, là anh Ba Của, và người phụ đờn guitare phím lõm với anh là anh Triệu. Chính những giai điệu ngọt ngào của vọng cổ, cải lương từ tiếng đàn, lời ca của người anh, người chị họ trong gia đình đã dưỡng nuôi trong cô bé Hồng Lê bấy giờ một tình yêu nồng đượm với cổ nhạc miền Nam.
Chị kể: “Nhớ hồi đó, chừng 7, 8 tuổi thôi, ngoài những lần đi theo nghe 2 chị Ngọc Mai, Ngọc Xuân hát cải lương, đã khiến tôi mê mẩn, thế rồi một lần tôi có xem trên truyền hình vở cải lương “Yêu người điên” do nghệ sĩ Bạch Tuyết và Hùng Cường đóng, khi đó tôi càng thích thú hơn và mê cải lương hơn, mê cô Bạch Tuyết vô cùng. Bấy giờ gia đình tôi ở đường Hòa Hưng- Lê Văn Duyệt, trong xóm, có mấy đứa nhỏ giống như tôi, cũng thích học ca, nên anh Ba Của gom chúng tôi lại và dạy ca. Ai cũng khen tôi có làn hơi duyên dáng, trong trẻo, dù khi ấy tôi chưa biết nhịp, chỉ ca đại thôi. Khi đó ba mẹ chỉ cho tôi học ca trong gia đình thôi, việc chính vẫn là học văn hóa, chưa muốn cho tôi theo nghề hát.”
Nhưng rồi niềm yêu thích với cải lương cứ mãi lớn dần theo năm tháng trong trái tim của chị, năm chị 12 tuổi, chị đã xin ba má cho học ca để theo nghề hát. Thấy con yêu nghề quá, ba má chị đã bằng lòng tìm thầy cho chị học hành bài bản. Nhờ nhiều người giới thiệu, chị đã được ba má đưa đến học ca với thầy Quang Phục ở đường Đề Thám (Sài Gòn), sau đó học thêm với thầy Út Trong, với thầy Năm Đồng, với soạn giả Nguyễn Phương... Bấy giờ, dù tuổi còn nhỏ, nhưng chị đã được các thầy đánh giá cao khả năng, hứa hẹn nhiều triển vọng, bởi giọng ca rất trong, âm lượng lớn, ca đúng tiết điệu và nhịp điệu như con em của các nghệ sĩ nhà nghề.
Sau thời gian “tầm sư học đạo”, bài bản, nhịp nhàng đã vững vàng, lúc bấy giờ Đoàn Hồng Lê bước vào tuổi 15 và chính thức đi theo đoàn hát của soạn giả Hoàng Ngọc Ẩn và Tấn An, khi đó chị được đặt nghệ danh đầu tiên là Thanh Lệ.

Những thành công bước đầu
Nhớ lại chặng đường nghệ thuật đầu đời, chị bồi hồi kể lại: “Đoàn hát lúc đó, chỉ là đoàn nhỏ, đi hát ở những đình nhỏ, do anh Hoàng Ngọc Ẩn viết tuồng, còn anh Tấn An thì có dạy thêm cho tôi diễn xuất. Bấy giờ đoàn có diễn những vở như Hành Khất Song Hiệp, Quỷ Kiến Sầu, Hỏa Sơn Thần Nữ... tôi được đóng chánh trong 3 vở này, diễn chung với anh Dũng Thanh Hiền. Khi đó có soạn giả Thiên Lý, Mười Kiêu... về đoàn.
Một thời gian sau, chị được mời về đoàn Hương Mùa Thu, được ông bầu của đoàn là soạn giả Thu An đổi nghệ danh cho chị là Kiều Lệ Thanh. Dẫu có nhan sắc, ca hay, nhưng cô đào Kiều Lệ Thanh bấy giờ chỉ được đóng vai đào ba, đào ca để làm dàn bao tôn vinh đào chánh Ngọc Hương (vợ của soạn giả Thu An). Dàn nghệ sĩ của đoàn Hương Mùa Thu gồm có Ngọc Hương, Ngọc Lan (em ruột của Ngọc Hương), Kim Thủy, Ngọc Thủy, Kiều Lệ Thanh, Yến Nhung, Thu Nguyệt, Lệ Châu, Kiều Thanh, Thanh Hải, Út Hiền, Minh Chí, Hà Bửu Tân, Hà Bửu Bửu, Hiếu Liêm, Thanh Liêm, Giang Châu, Minh Dịch, Hữu Lợi, Bá Lộc, Hữu Lộc, Hề Minh, Bảy Xê, Cảnh Tượng...

Tất cả các tuồng hát trên sân khấu Hương Mùa Thu đều là của soạn giả Thu An sáng tác, có những vở như: Gánh Cỏ Sông Hàn, Đám Cưới Đầu Xuân, Chuyến Đò Thương, Kiếp Chồng Chung, Con Cò Trắng, Saigon Thác Bạc, Bà Chúa Ăn Mày, Kiếm Sĩ Điên...
Sau 1975, chị tiếp tục gắn bó với Hương Mùa Thu thêm một thời gian ngắn, bấy giờ các nghệ sĩ của đoàn có thay đổi, gồm nghệ sĩ Minh Phụng, Ngọc Hương, Hoài Thanh, Đỗ Quyên, Phương Thanh, Kiều Tiên, Bích Hạnh, Khánh Tuấn, Hữu Lộc, Hữu Lợi, Vương Tâm, Kiều Lệ Thanh...

Nghệ danh Bình Trang
Buồn vì thấy mình ca hoài cũng chỉ dừng lại đào ba, đào ca, nên khi nhà hát cải lương Trần Hữu Trang thành lập, mở lớp ca diễn, cô đào Kiều Lệ Thanh khi đó mới 19, 20 tuổi, quyết định ghi danh vào nhà hát để nâng cao thêm nghề nghiệp cho mình.
Chị kể: “Khi đó trong nhà hát Trần Hữu Trang có má Bảy Phùng Há, có cô Kim Cúc và cô Bạch Tuyết, soạn giả Chi Lăng, cô Ngọc Giàu, cô Thanh Loan... dạy cho những nghệ sĩ trẻ lúc bấy giờ vào học nghề rất đông, tôi thích lắm và chịu khó học hỏi. Tôi học được khoảng 1 năm, thì cô Bạch Tuyết nhìn thấy tôi, cô hỏi tôi tên gì, tôi cho biết nghệ danh là Kiều Lệ Thanh, cô Bạch Tuyết bèn hỏi: “Cô ba đặt tên mới, con có chịu không?” Tôi đồng ý, cô ba Bạch Tuyết đã đặt cho tôi nghệ danh mới là Bình Trang, lấy 2 chữ B và T là chữ đầu của tên cô. Khi đó, ngoài tôi ra, cô ba còn đặt tên cho một nghệ sĩ trẻ khác, tên là Bảo Trang, cô này hiện sống ở Úc.”
“Từ đó, tôi trở thành đệ tử của cô ba Bạch Tuyết. Lần đầu tiên coi cải lương khi mới 7 tuổi, tôi đã yêu thích cô ba Bạch Tuyết rồi, không ngờ có ngày mình gặp được người nghệ sĩ thần tượng và được cô truyền dạy thêm cho nghề được vững vàng hơn, dạy về đạo đức của một nghệ sĩ chân chính theo nghiệp tổ.”
Sau thời gian gắn bó với đoàn Trần Hữu Trang khoảng 4 năm, bấy giờ, nghệ sĩ Bạch Tuyết đã giới thiệu cho chị về đoàn cải lương Sài Gòn 3, có trưởng đoàn Tư Hiếu, ông từng làm cho đoàn Dạ Lý Hương trước đây, quen với nghệ sĩ Bạch Tuyết, nên ông đã nhận Bình Trang về đoàn. Khi đó, nghệ sĩ Thanh Kim Huệ đóng chánh tại đoàn, ngoài ra còn có nghệ sĩ Văn Chung, Kim Hoa, Thanh Điền, Hồng Hạnh...

Giọng ca dài hơi và kỹ thuật luyến láy độc đáo
Về đoàn Sài Gòn 3, nghệ sĩ Bình Trang tiếp tục đóng đào nhì, đào ba trong những vở như “Nàng Xa Rết”, “Mái tóc người vợ trẻ“à Thời gian ở đoàn được hơn 1 năm, Bình Trang chịu ảnh hưởng lối ca của nghệ sĩ Thanh Kim Huệ, chị ca khá giống nghệ sĩ Thanh Kim Huệ, nhờ chất giọng kim, làn hơi thật dài, trong suốt và cao vút, khá bay bướm, nhưng rõ chữ tròn vành. Chị đã học theo cách xử lý thanh điệu các dấu của nghệ sĩ Thanh Kim Huệ, đặc biệt nghệ sĩ Thanh Kim Huệ có sở trường với dấu sắc và dấu hỏi ở bài Vọng cổ thật tuyệt vời. Với dấu sắc, chị học nghệ sĩ Thanh Kim Huệ cách ém hơi bụng (phổi) nhần âm tiết trong ca từ có dấu sắc rồi buông hơi sâu để ngân hoặc luyến lên; và trong lúc luyến chị buông hơi hai, ba lượt để ngân tưởng chừng như lạng qua, lách lại, vừa duyên dáng vừa mượt mà trữ tình... Còn dấu hỏi thì chị học cách nghệ sĩ Thanh Kim Huệ khép môi, ngân trong cổ khi nhấn âm tiết dấu hỏi, rồi thả âm lực sau từ từ, thấp đến cao, rồi lại ngậm miệng ngân hơi cổ nữa nên âm thanh cao vút lên, thánh thoát nghe như tiếng gió...
Và rồi một bước ngoặt đã đến trong cuộc đời nghệ thuật của nghệ sĩ Bình Trang. Chị kể: “Khi ấy, chị Thanh Kim Huệ sắp hết hợp đồng và không tiếp tục ký nữa với đoàn, nên trưởng đoàn Tư Hiếu chọn tôi để thế vai của nghệ sĩ Thanh Kim Huệ. Hằng đêm chị Huệ hát, tôi đứng cánh gà xem và học. Sau khi tôi học hết những vai của chị Huệ, đoàn chuẩn bị đi miền Tây, vì bấy giờ Bình Trang là tên mới quá, nên đoàn đi lưu diễn ở tỉnh, để tập dợt thêm cho tôi được cứng nghề. Đi lưu diễn khắp các tỉnh miền Tây mấy tháng trời, sau đó đoàn về diễn ở Sài Gòn, ra mắt khán giả, tôi đã được khán giả ái mộ nồng nhiệt.”
Chị gắn bó với đoàn Sài Gòn 3 một thời gian, rồi phải rời đoàn, vì khi đó chị lập gia đình, chị muốn toàn tâm toàn ý chăm sóc mái ấm nhỏ của mình. Rồi chị được hưởng niềm hạnh phúc làm mẹ, sanh cho chồng một đứa con trai. Đến thập niên 1990, chị theo chồng đến định cư tại Hoa Kỳ, với ước mong con mình có một tương lai tốt hơn.

Cuộc sống nơi quê hương mới và việc trở lại với nghệ thuật cải lương
Ngay từ lúc đầu đến quê hương thứ hai Hoa Kỳ để ổn định đời sống, chị may mắn được sống ngay tại quận Cam, miền Nam California, nên chỉ vài năm sau trên xứ người, chị đã có dịp quay lại với nghiệp tổ. Ban đầu, chị được nghệ sĩ Hoàng Dũng, chuyên về chuyển âm phim Tàu, giới thiệu cho chị làm công việc chuyển âm phim với công ty của nghệ sĩ Việt Thảo. Song song đó, chị được mời tham gia với những chương trình cải lương của bà bầu Thúy Uyển, tham gia một số chương trình của Trung Tâm Băng Nhạc Vân Sơn.... Và một số chương trình của những bầu show và của các nghệ sĩ tài danh khác tổ chức.
Sau một thời gian dài nơi xứ người, nghệ sĩ Bình Trang đã tạo dựng lại sự nghiệp sân khấu của mình bằng mồ hôi và nước mắt, với một sự phấn đấu kiên cường không biết mệt mỏi để đạt được những vinh quang nghề nghiệp. Dù những năm qua, cải lương đã không còn ở thời “vàng son” nữa, nhưng nghệ sĩ Bình Trang vẫn không vì thế mà nhạt phai tình yêu với nghệ thuật. Tuổi đời mỗi ngày thêm chất chồng, thì tình yêu với cải lương trong chị vẫn đong đầy.

Thường thường khi nhận thủ một vai nào, chị cũng luôn luôn gắng tìm hiểu tâm lý nhân vật và cố gắng đảm nhận vai đó một cách hoàn hảo. Khả năng ca diễn của chị ngày càng phát huy theo phong cách đa dạng, chị có thể đảm nhận được nhiều loại vai từ đào mùi, đào lẳng cho đến vai lão, vai mụ...
Người viết hỏi, với cách ca, xử lý làn hơi giống nghệ sĩ Thanh Kim Huệ, chị có e ngại bị chê là không có nét riêng, mà chỉ nhái theo nghệ sĩ tài danh không?
Mỉm cười hiền lành, chị nói: “Bình Trang không sợ, vì đâu phải ai cũng ca giống được nghệ sĩ tài danh nổi tiếng. Tổ nghiệp cho mình có nét đặc biệt giống thì mình vui. Dẫu làn hơi của Bình Trang khi ca, nghe khá giống nghệ sĩ Thanh Kim Huệ, nhưng khi ra đến hải ngoại, Bình Trang có tìm sắc thái riêng cho giọng ca của mình, đó là khi ca câu vọng cổ chủ lực, khi Bình Trang cất lên, khán giả tinh ý sẽ nhận ra đó là giọng của Bình Trang. Ví dụ như dấu sắc, dấu ngã, Bình Trang học cách vuốt của nghệ sĩ Tấn Tài... Đến nay, tuổi nghề đã nhiều rồi, nhưng Bình Trang vẫn tiếp tục học hỏi từ đàn anh, đàn chị và cả đàn em ở những nét hay của họ. Vì nghề này mình phải học hoài.”
Với nghệ sĩ Bình Trang, kỹ thuật ca nói và nói trong ca, mặc dù là tự sự nhưng chịvẫn không quên nhấn những trọng âm ca từ khi âm tiết mang dấu sắc và hỏi, ngã, nặng, rồi đưa hơi; và khi ngân ở những ca từ tự sự thì chị tiết chế trường độ ngân vừa phải nên âm giọng luôn biểu đạt sắc thái trữ tình. Khi dứt câu 1 (dấu sắc hoặc hỏi) thì chị mở tốc lực hơi đầy đặn để ngân, tiếng ca cứ thanh thoát triền miên như đặt dìu theo tiếng gió... Còn khi dứt câu 2 (thanh ngang) thì chị ngân ngang nhịp đầu sau đó cất lên như ca cấn rất độc đáo.

Chị bảo: “Bình Trang thấy mình rất hạnh phúc, vì đã theo đuổi được con đường nghệ thuật cải lương, vốn là nghệ thuật mà mình đã yêu thích từ thuở nhỏ, đã được tổ nghiệp thương, ban cho sắc vóc, lời ca và được khán giả mến yêu. Bình Trang sẽ tiếp tục gìn giữ và rèn luyện nghề nghiệp của mình, sẽ cố gắng không phụ lòng khán giả yêu thương suốt bao năm qua.”
Với tâm huyết làm cho cải lương sống lại, làm cho nghệ thuật dân tộc vươn xa hơn. Ước mơ này có vẻ vượt quá sức một Bình Trang đã qua tuổi tứ tuần, nhưng đôi mắt chị thì sáng trong và tràn đầy niềm tin là sân khấu nghệ thuật truyền thống Việt Nam tại hải ngoại sẽ có cơ hội sáng đèn nhiều hơn.
Chị nói: “Mong rằng khán giả hãy tiếp tục ủng hộ và dưỡng nuôi cho cải lương tại hải ngoại, để những nghệ sĩ chúng tôi có cơ hội gắn bó với nghề được dài hơn và cống hiến những tác phẩm hay của nghệ thuật này đến với khán giả nhiều hơn”. (B.H)